Rozwój gospodarczy ziem polskich w XIX wieku

Wiek XIX to czas dynamicznych przemian gospodarczych na świecie. Wówczas w wielu krajach, a w szczególności w Wielkiej Brytanii nastąpiła fala modernizacji i uprzemysławiania. Gospodarkę napędzał wynalazek Johna Watta zwany maszyną parową. Na ziemiach polskich również miały miejsce znaczne przemiany, choć jak podkreśla Andrzej Chwalba w pracy „Historia powszechna. Wiek XIX” – były one niewspółmierne wobec industrializacji Europy Zachodniej. Rozwój gospodarczy terenów dawnej I Rzeczypospolitej miał charakter stopniowy, często hamowany przez represje zaborców. Jednakże mimo to znajdował się w dużo lepszej pozycji niż np. półwysep bałkański, gdzie w wielu regionach do końca XIX wieku utrzymywały się średniowieczne metody roli, a przemysł występował tylko w nielicznych ośrodkach. Skupię się na trzech głównych gałęziach gospodarki: rolnictwie, przemyśle i usługach. Przy omawianiu każdej z nich będę poruszał ważne problemy społeczne z nią związane. Zakres czasowy mojej pracy obejmie cały okres zaborów 1795-1918, ale mimo to postaram się wskazać następstwa opisywanych procesów w zdecydowanie szerszym ujęciu czasowym.

Geneza – czynniki hamujące i sprzyjające rozwojowi gospodarczemu

Ziemie polskie w 1795 roku zostały podzielone pomiędzy trzech zaborców – Rosję, Austrię i Prusy. Sam fakt podziału miał wiele kluczowych następstw w dziedzinie gospodarki. Każdy z zaborców inaczej traktował zagrabione ziemie, przez co pomiędzy zaborami wystąpiły duże różnice w poziomie cywilizacyjnym. Niewątpliwie negatywnie na rozwój gospodarczy wpływały powstania i zrywy zbrojne, które wiązały się zazwyczaj ze zdecydowanym odwetem (kontrybucja, wprowadzenie ceł, okupacja i konieczność utrzymania obcych wojsk). Ziemie polskie stały się również polem do wyzysku gospodarczego przez zaborców np. Wielkopolskę traktowano jak „spichlerz” państwa niemieckiego. Partykularnie Polaków wykorzystywali również sojusznicy, co również miało swoje odbicie w gospodarce. Jako exemplum tego zjawiska można przywołać sumy bajońskie, czyli wierzytelności w dobrach ziemskich narzucone przez Napoleona Księstwu Warszawskiemu. Natomiast czynnikiem sprzyjającym był wyż demograficzny, który postępował w każdym z trzech zaborów, a także okres względnej stabilizacji od czasu upadku powstania styczniowego. Należy również podkreślić pozytywny wpływ polskiego solidaryzmu narodowego, którego efektem są narodziny wielu organizacji spółdzielczych i pomocowych. Jako czynnik zmienny możemy określić przyrodę mającą często kluczowy wpływ na gospodarkę.

Rozwój rolnictwa

Rolnictwo rozwijało się w różnym stopniu, w każdym z trzech zaborów. Najlepsze wyniki osiągali rolnicy w zaborze pruskim. W nim też najszybciej uporano się również z kwestią uwłaszczenia. Już w 1811 roku wydano akt nadający chłopom ziemię, lecz nie wszedł on w życie. Dopiero 29 maja 1816 roku na mocy regulacji uwłaszczono włościan w Prusach z wyłączeniem Wielkopolski, gdzie proces ten rozpoczął się w 1823 roku i trwał do Wiosny Ludów (1848 rok). Warto zaznaczyć, iż w wielkopolscy chłopi otrzymywali ziemię na lepszych warunkach, gdyż nie mieli obowiązku posiadania sprzężaju. W zaborze pruskim powstały duże gospodarstwa, które zapewniały byt całym rodzinom. Rozwijały się również nowe metody uprawy roli praktykowane przez Dezyderego Chłapowskiego w posiadłości w Turwi. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż kluczowe dla społeczności polskiej w Wielkopolsce było utrzymanie ziemi w polskich rękach. Mimo opresyjnej polityki państwa – działalność komisji kolonizacyjnej od 1886 roku udało się zachować początkowy stan posiadania, a wszelkie sposoby nacisku rządu niemieckiego odniosły odwrotny efekt (Polacy, korzystając z ustanowionego prawa odkupywali majątki od Niemców). Za znakomity przykład nieskutecznej polityki prowadzonej przez kanclerza Bernharda von Bulowa wobec ludności polskiej należy uznać ustawę wywłaszczeniową z 1908 roku. Zakładała ona przymusowy wykup ziemi, lecz dzięki licznym protestom, również społeczności niemieckiej nie weszła w życie. Chłopi uprawiający rolę w zaborze pruskim stali się strażnikami polskości, a postacią symboliczną stał się walczący z nowelą osadniczą Michał Drzymała, podkreśla to Jan Tetter w pracy: „Jestem chłop historyczny. Sprawa Michała Drzymały”.

Rozwój rolnictwa w zaborze rosyjskim również postępował. Za sprawą rozpoczętej w 1824 roku budowie Kanału Augustowskiego możliwy był transport zboża Wisłą do wybrzeży Bałtyku pomijając Gdańska. Zmniejszyło to znacznie ceny tranzytu towarów, a także zmusiło Prusy do obniżenia ceł nakładanych na produkty pochodzące z Królestwa Polskiego. Przed wybuchem powstania styczniowego intensywną działalność prowadził Andrzej Zamoyski stając na czele Towarzystwa Rolniczego. Propagował on nowoczesne metody roli oraz dążył do zamienienia pańszczyzny na czynsz. Uwłaszczanie w zaborze rosyjskim zostało nadane przez cara Aleksandra II 2 marca 1864 roku w odpowiedzi na powstańczy manifest z 22 stycznia 1863 roku. Jednakże efektywność uprawy roli była mniejsza niż w zaborze pruskim. Zarówno powstanie listopadowe jak i styczniowe spowodowało, iż na ziemie Królestwa Polskiego weszła armia rosyjska anektująca znaczne ilości zboża uprawianego przez polskich chłopów. Warto również zwrócić uwagę, iż w zaborze rosyjskim w pewnym stopniu rozwinął się ruch ludowy (ruch zaraniarski i działające od 1915 roku PSL – „Wyzwolenie”).

Na terenie zaboru austriackiego dominowało zacofanie rolnictwa. Kwestia posiadania ziemi doprowadziła do konfliktów pomiędzy dworem, a chłopami. Eskalacja napięcia podsycona przez władze austriackie dała efekt w postaci rzezi galicyjskiej. Pamięć o okrutnych wydarzeniach, będzie trwała przez wiele lat, czego najlepszym dowodem jest pojawienie się postaci Jakuba Szeli w dramacie Stanisława Wyspiańskiego „Wesele”, mającym premierę w 1901 roku. Uwłaszczenie, które stało się faktem w Wielką Sobotę 22 kwietnia 1848 roku z inicjatywy Franciszka von Stadiona nie poprawiło sytuacji. W Galicji przeważały małe majątki ziemskie. Uprawa ich nie zapewniała godnych warunków życia, przez co wielu mieszkańców zaboru austriackiego musiało emigrować – głównie do Stanów Zjednoczonych i Brazylii. Ubóstwo występujące w Galicji zostało ukazane na obrazie Aleksandra Kotsis „Ostatnia chudoba”, na którym widnieje obraz chłopskiej rodziny oddającej swoje ostatnie zwierzę hodowlane żydowskiemu egzekutorowi. Należy również zaznaczyć, że mimo złych warunków materialnych ludności włościańskiej to właśnie w Galicji najmocniej rozwinął się ruch ludowy. Jego prekursorami był Stanisław Stojałowski wydający pisma „Pszczółka” i „Wieniec”, a także Bolesław i Maria Wysłouch, czy Jakub Bojko. Za sprawą wielu działaczy w 1895 roku w Rzeszowie powstało Stronnictwo Ludowe, przekształcone w 1903 w Polskie Stronnictwo Ludowe. Zabiegało ono o poprawę stanu życia na wsi.

Rozwój przemysłu

Przemysł w epoce zborowej rozwijał się ze znacznym opóźnieniem w stosunku do Europy Zachodniej. Pierwsza maszyna parowa pojawiła się na ziemiach polskich dopiero w 1817 roku na terenie Rzeczypospolitej Krakowskiej. W połowie XIX wieku industrializacja postępowała w Królestwie Polskim, dzięki postanowieniom liberalnej konstytucji nadanej 24 grudnia 1815 roku przez Aleksandra II. Postęp nastąpił za sprawą utworzenia trzech zagłębi przemysłowych: Staropolskiego Okręgu Przemysłowego zlokalizowanego na Kielecczyźnie, Zagłębiu Dąbrowskiemu, a także Łódzkiego Okręgu Przemysłowego. W pierwszych dwóch wymienionych ośrodkach koncentrował się przemysł wydobywczy i hutniczy, a w Łodzi dominowało włókiennictwo. Duże zasługi w rozwoju industrialnym Kongresówki miał ksiądz Stanisław Staszic pełniący funkcję dyrektora Wydziału Przemysłu Królestwa Polskiego. Omawiając rozwój gospodarczy Królestwa Kongresowego należy wspomnieć działalności o Ministra Skarbu w latach 1821-1830 – Franciszku Ksawerym Druckim-Lubeckim. To właśnie z jego inicjatywy powołano w 1825 roku Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, pełniące funkcję banku inwestycyjnego, a później w 1828 roku utworzono Bank Polski. Zaangażowanie Ministra Skarbu i korzystna koniunktura sprawiła, iż w Królestwie Polskim zrealizowano wiele inwestycji np. budowa około 1000 km dróg, a złotówka była jedną z najbardziej stabilnych walut w Europie. Rozwój zahamował wybuch powstania listopadowego i liczne represje dotykające sfery gospodarczej – wysokie cła zniesione dopiero w 1851 roku. Zbankrutowało wówczas wiele polskich fabryk. Pewna poprawa nastąpiła dzięki budowie Kolei Warszawsko – Wiedeńskiej w latach 1845-1848, oraz zorganizowanie parowej żeglugi na Wiśle. W zaborze rosyjskim nowa fala industrializacji nadeszła dopiero w latach 70. XIX wieku za sprawą rozbudowy linii kolejowych. Wzrosło wydobycie węgla w Zagłębiu Dąbrowskim, a w Warszawie powstała największa w Imperium Rosyjskim wytwórnia wagonów kolejowych. Powstały również nowe ośrodki przemysłowe w Białymstoku, Żyrardowie (tkanie lnu) i Tomaszowie Mazowieckim (przemysł wełniany). Natomiast Łódź z 4 – tysięcznej miejscowości (w latach 30. XIX wieku) stała okazałą metropolią posiadającą w przededniu  wybuchu Wielkiej Wojny ponad 500 tysięcy mieszkańców. Największe zakłady włókiennicze w owym mieście należały do Żyda – Izraela Poznańskiego. Ze względu na charakter  i skalę produkcji Łódź nazywano polskim Manchesterem. Inna specyfika przemysłu miała miejsce na ziemiach zabranych, gdzie dominowały oparte na wielkich majątkach ziemskich – cukrownie, gorzelnie, browary, papiernie i tartaki. Duża liczba robotników wpłynęła na to, że to właśnie w zaborze rosyjskim najbardziej dynamicznie rozwijał się polski ruch robotniczy. W 1882 roku za sprawą Ludwika Waryńskiego powstała Socjalno-Rewolucyjna Partia „Proletariat”, z której po rozbiciu Ludwik Kulczycki utworzył II Proletariat istniejący do 1893 roku. Oprócz wymienionych frakcji na terenie zaboru rosyjskiego działała Polska Partia Socjalistyczna oraz Socjaldemokracja Królestwa Polskiego przekształcona w 1900 roku w Socjaldemokrację Królestwa Polski i Litwy.

W Wielkopolsce i na Pomorzu dominowało rolnictwo. Jednakże pojawiały się inicjatywy industrialne jak np. budowa fabryki maszyn rolniczych przez Hipolita Cegielskiego. Rewolucja przemysłowa dotknęła przede wszystkim Górny Śląsk. Na tym obszarze dynamicznie rozwijał się w II połowie XIX wieku przemysł wydobywczy i metalurgiczny. Rosła również ilość napływowych pracowników pochodzenia niemieckiego, co wpływało na zjawisko depolonizacji Górnego Śląska.

Najsłabiej przemysł rozwijał się w Galicji. Państwo austriackie traktowało ten obszar jako przygraniczną prowincję, która w przypadku wojny z Rosją prawdopodobnie trafi pod okupację. Dlatego też inwestycje państwowe przeprowadzane były w znacznie ograniczonym stopniu. Skoncentrowano się głownie na budowie fortyfikacji w Krakowie i Przemyślu. Zyski przynosiły jedynie kopalnie soli w Wieliczce i Bochni oraz przemysł naftowy rozwijający się w Zagłębiu Drohobycko-Borysławskim. Inicjatorem przemysłu naftowego był Ignacy Łukasiewicz – wynalazca lampy naftowej. Pierwsza zapłonęła w 1853 roku szpitalu we Lwowie. Oprócz Łukasiewicza przemysł naftowy w Galicji rozwijała rodzina Skrzyńskich w Libuszy, a także Stanisław Szczepanowski, którego zmagania opisał Stefan Kieniewicz w pracy „Dramat trzeźwych entuzjastów: o ludziach pracy organicznej”. Odmiennie potoczyły się losy Śląska Cieszyńskiego (pozostającego poza Galicją) zamieszkiwanego w większości przez Polaków. Region ten dzięki rozwojowi przemysłu wydobywczego i hutniczego stał się jednym z najbardziej zindustrializowanych obszarów monarchii Austro-Węgierskiej. Śląsk Cieszyński stał się również centrum polskiego ruchu robotniczego w zaborze austriackim, za sprawą działalności Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej z Ignacym Daszyńskim na czele.

Rozwój usług

Wśród gałęzi gospodarki zwanej usługami na ziemiach polskich w XIX wieku dominował handel praktykowany przede wszystkim prze ludność żydowską. To właśnie jeden z przedstawicieli zasymilowanych żydów – Leopold Kronenberg założył w 1875 roku w Warszawie Szkołę Handlową. Znaczna rola tej grupy narodowej w gospodarce wpłynęła na procesy emancypacyjne. W okresie Wiosny Ludów Żydzi zostali równouprawnieni w Prusach, a w 1862 roku za sprawą działań Aleksandra Wielopolskiego w Królestwie Polskim. Najpóźniej reformy zostały wprowadzone w zaborze austriackim – w 1867 roku. Sektor bankowy, szczególnie w zaborze rosyjskim również był zdominowany przez kapitalistów pochodzenia żydowskiego (Bank Handlowy Kronenberga w Warszawie, Bank Dyskontowy Epsteina, Bank Handlowy Scheiblra w Łodzi). Powstał wówczas stereotyp „bogatego Żyda” wyzyskującego Polaków, który leżał u podstaw narodzin polskiego antysemityzmu. Jednakże w rzeczywistości większość Żydów przebywających na ziemiach polskich utrzymywała się z pracy rzemieślniczej nie przynoszącej bogactwa.

Podsumowanie

W swojej pracy przedstawiłem zarys rozwoju gospodarczego na ziemiach polskich XIX wieku. Należy jednak zaznaczyć, że działania wojenne prowadzone w latach 1914-1917 w znacznym stopniu zniszczyły opisany dorobek gospodarczy. Za sprawą I wojny światowej uległy zniszczeniu ośrodki przemysłowe oraz linie kolejowe. Przemarsz obcych wojsk i konieczność ich zaopatrywania doprowadziły do upadku rolnictwa. Odrodzone po 123 latach państwo polskie wychodziło z wieku niewoli z bardzo trudną sytuacją gospodarczą. Ogromną inflację zdołały zatrzymać dopiero reformy Władysława Grabskiego. Dodatkowym negatywnym czynnikiem były różnice rozwoju poszczególnych zaborów. Nie było porównania pomiędzy przemysłem na Górnym Śląsku, a tym w Galicji. Te nierówności stały u podstaw podziału na tzw. Polskę A i Polskę B.

Autor: Kamil Giera

Bibliografia:

Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000

Józef Andrzej Gierowski, Historia Polski, Warszawa 1984

Piotr Galik, Zrozumieć przeszłość lata 1815-1939 Podręcznik do historii dla liceum ogólnokształcącego i technikum część 3 zakres, Warszawa 2014

Kaliński, Historia gospodarcza XIX i XX wieku, Warszawa 2008

Chodyła Z., Rutkowski Jan, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku

Sfinansowano ze środków Rządowego Programu Fundusz Młodzieżowy na lata 2022-2033 – Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego.